ხევსურეთი მდებარეობს კავკასიონის ჩრდილოეთისა და სამხრეთის მხარეზე. მას უჭირავს დაახლოებით 1050 კვ. კილომეტრის სიბრტყე. კავკასიონის ქედი ხევსურეთს ყოფს ორ ნაწილად: ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხარე, ანუ პირიქითი ხევსურეთი და სამხრეთ-დასავლეთის მხარე, ანუ პირაქეთი ხევსურეთი. პირიქითი ხევსურეთი შედგება სამი ხეობისაგან: არდოტისა, შატილისა და არხოტისა, პირაქეთი ხევსურეთი კი არაგვის ხეობისაგან.

აღმოსავლეთით ხევსურეთს საზღვრავს ჩაჩნეთი და თუშეთი, დასავლეთით ხევი და მთიულეთ-გუდამაყარი, ჩრდილოეთით ქისტეთი (ღილღო), ხოლო სამხრეთით ფშავი.

ხევსურეთი მაღალმთიანი ქვეყანაა, რომელიც ღრმა ხევებით არის დაღარული. მისი გეოგრაფიული სახელწოდებაც „ხევ-სურეთი“ უეჭველია აქედან არის წარმომდგარი და ნიშნავს ღრმა ხევებიან ადგილს.

ხევსურეთის არაგვის სათავეები გამომდინარეობენ არხოტის თავისა და ანატორის მთებიდან. ფშავ-ხევსურეთის არაგვი მიდის ჟინვვალის მიმართულებით, სადაც მას უერთდება მთიულეთის (თეთრი და შავი) არაგვი, და ეს გაერთიანებული არაგვი მცხეთასთან მტკვარს უერთდება.

ხევსურები მხოლოდ პირაქეთ ნაწილს, არაგვის ხეობაში მოქცეულ თემებს (ბაცალიკო-ბარისახოს) უწოდებენ ხევსურეთს, პირიქითელები კი შატილიონებად და არხოტიონებად (არხვატიონი) იწოდებიან.

ხევსურეთი გეოლოგიურად შესწავლილი და გამოკვლეული არ არის და ამიტომ ჩვენ არ ვიცით, თუ რა ბუნებრივ სიმდიდრეთა შემცველია მისი ბუმბერაზი მთები. მხოლოდ ზოგიერთ ადგილას გვხვდება მცირე რაოდენობით მარმარილო (კარატის წვერი). სპილენძი, ანთიმონის ბუდობი, მთის ბროლი (ჯუთა-როშკა) და სხვა.

ჰავა და კლიმატური პირობები ხევსურეთის სამივე ხეობაში ერთგვარი არ არის. ხევსურეთის ჩრდილოეთის მხარე (არხოტ-შატილ-არდოტი) სამხრეთიდან (არაგვის ხეობა) შედარებით უფრო ცივი და სუსხიანია.

გაზაფხული გვიან დგება. შემოდგომა ადრე. ზაფხული გრილია (ივლისის ტემპერატურა +100-დან +140-დეა). მოკლე და ნესტიანი. ატმოსფეროს დანალექის წლიური რაოდენობა აღწევს 1000 მილიმეტრს და უმთავრესად მოდის თოვლის სახით.

პირაქეთ ხევსურეთში კი, განსაკუთრებით ბარისახოსა და გუდანის ნაწილი ჰავის მხრივ უნდა მიეკუთვნოს მთის ტყეების ჰავის ზოლს (650-2000 მ), სადაც ზომიერად ცივა და წლის საშუალო ტემპერატურა ქვემო საფეხურზე +110-ია, ხოლო ზემოთ +50-მდე ჩამოდის. ზაფხული აქ თბილია, შემოდგომა კი მზიანი. ატმოსფეროს ნალექის წლიური რაოდენობა საშუალოდ 1000 და 1200 მმ-მდეა. წვიმიანი და ნისლიანი ამინდები აქ უფრო ზაფხულობით იცის.

ხევსურეთის მთების კალთები შემოსილია ფოთლოვანი ტყით. ტყით უფრო მდიდარია პირაქეთი ხევსურეთი, სადაც შედარებით თბილა და კაკლის ხეც კი იზრდება (ბარისახო). პირაქეთ ხევსურეთში იზრდება: მუხა, ვერხვი, წიფელი, დგნალი, ტირიფი, მურყანი, არყი, ცაცხვი, ცირცელი, მსხალი, ვაშლი, ტყემალი, თხილი, ბალი, ბელა, ღვია, ფიჭვი და უთხოვარი (დათვისში).

პირიქით ხევსურეთი ტყით შედარებით ღარიბია. სამაგიეროდ, პირიქითი ხევსურეთი მდიდარია სუბალპური და ალპიური მდელოთი. სუბალპების მაღალი ბალახოვანი მდელო მდიდარია სხვადასხვა სახეებით და იძლევა კარგი თვისების თივას. მთის მწერვალების დავაკებულ ფერდობებზე გაშლილი ალპების ხალი. ეს ფერდობები აჭრელებულია მრავალნაირი ყვავილოვანი მცენარით, რომელიც წარმოადგენს საუცხოო საკვებ იალაღებს და ხელს უწყობს მესაქონლეობის განვითარებას.

ხევსურეთის ტყე-კლეებში ბუდობენ ფრინველები: არწივი, სვავი, ყაჯირი და ბორა (მომთაბარეა), იხვი, მტრედი, შაშვი, ჩხიკვი, ოფოფი, ყვავი, ბუ, მერცხალი, ქეროზა, პრანწია, მალულიკა, კუდიტრისა, მწყერი, ტოროლა, როჭო, შურთხი, კაკაბი, ძერა, ორბი, სამურია, კუდბეჭედა.

თევზებში ბევრია: კალმახი, გვხვდება ფიჩხული და მურწაც.

მოსახლეობის რაოდენობა ამ სამივე ხეობაში თანაბარი არ არის: პირაქეთი ხევსურეთის მოსახლეობა თითქმის ორჯერ სჭარბობს პირიქითისას; თემსაბჭოების მიხედვით ხევსურეთი ასე იყოფა: არხოტისა და შატილის (პირიქითი), ბარისახოსა და ბაცალიგოსი (პირაქეთი).

ხევსურეთის ცენტრად დღეს ბარისახო ითვლება. ადმინისტრაციულად ხევსურეთი ეკუთვნის დუშეთის რაიონს. რომელიც მას უწევს პოლიტიკურ-კულტურულ ხელმძღვანელობას.