ხევსურეთის მოსახლეობა მოქცეულია ვიწრო და ძნელ გასავლელ ხეობებში, სადაც სოფლები მთის მაღლობებზეა გაშენებული და შესდგება ერთად შეჯგუფებული რამდენიმე მეკომურისაგან. დასახლებული ხეობა წინათ გამაგრებული იყო ციხე-კოშკით, რომელიც დარაჯობდა და იცავდა აქაურ მოსახლეობას. საგვარეულო წყობილების დროს ციხე იყო გვარის საიმედო თავშესაფარი, ამიტომ ხევსურეთის სოფლებს, რომლებსაც მუდმივი შუღლი და მტრობა ჰქონდათ მეზობელ თემებთან, განსაკუთრებით ქისტებთან და ლეკებთან, არ შეეძლოთ უციხოდ არსებობა.
ხევსურები დღეს აგებენ ორსართულიან ქვის სახლს. ქვემო სართულს აქვს დარიფანი ანუ წინგარდა, საიდანაც შესავალი კარია ამ სართულის დარბაზში. თვით დარბაზი გატიხრულია და ასე იყოფა: პირველი გრძელი და ვიწრო გასავალი, რომლის მარჯვნივ სატალავროა გამართული, სადაც ქალის ტანისამოსია გრძელ ჯოხებზე გადაფენილი, მარცხნივ კი საცხენეა გამართული. აქედან კარი შედის ბოსელში (საძროხე). მარჯვნივ სახლია, სადაც ოჯახი ზამთრობით ცხოვრობს. სახლის უკან კიდევ ერთი ოთახია, რომელსაც საცხვრეს ან საძროხეს უწოდებენ და სადაც ცხვრებს აყენებენ. ზოგან სახლთან რძის ნაწარმისათვის ცალკე გადატიხრული ოთახიც აქვთ, რომელსაც სენეს უწოდებენ. ამ ქვემო სართულის ან ბოსლის ეს ოთახები გაკედლილია ლასტით, ნაწვლით და ფიცრებით.
მეორე, ზედა სართულს ჭერხო ეწოდება. ჭერხოც ოთახებად არის დაკედლილი: სალოგინე ან სატახტე, სადაც მამაკაცები წვებიან, საჩალე, სადაც საქონლის ჩალას ინახვენ, სარძეულა, სადაც რძის ნაწარმი მზადდება. ზოგან ჭერხოს ბანზე კალოც არის გამართული და ასეთი სახლი სამსართულიანი ხდება. ჩვეულებრივ, კალოს ხევსურები ჭერხოს ერთ კუთხეში მართავენ.
ამგვარად, ხევსურული თანამედროვე სახლი ორსართულიანია და ბოსლისა და ჭერხოსაგან შესდგება. რაც შეეხება თვითოეული ამ სართულის ოთახებად გადატიხვრას, ეს მეკომურის შესაძლებლობაზეა დამოკიდებული. ამიტომ შეძლებული ხევსურის სახლი დიდია და ოთახებად დაყოფილი, ღარიბის სახლი კი პატარაა და არც ოთახები აქვს.
ხევსურული ტანისამოსი ჩვენში ცნობილია თავისი ორიგინალობით, მას ახასიათებს თავისებური გამოჭრილობა და მორთულობა. ამ მხრივ ხევსურები განსხვავდებიან სხვა მთიელებისაგან, რომელთაც ძველებური ჩაცმა აღარ შერჩენიათ.
ხევსურულ ტანისამოსს ტალავარი ეწოდება. ასეთი ტალავარი შინ მოქსოვილი ტოლისაგან (შალი) იკერება, რომელსაც ხევსური ქალები ამზადებენ.
ქალის ტალავარში მთავარია სადიაცო—კაბა, რომელსაც ქალები პირდაპირ ტიტველ ტანზე იცვამენ. სადიაცო შავი ან ლურჯი ტოლისაგან იკერება. ის მთლიანია და მოკლე. სადიაცოს საყელო წინ ამოღებული აქვს, გულისპირი, ფარაგი კი ფერადი ძაფით არის მოქარგული და მძივ-ღილებით შემკული. ფარაგს აკერია ფერადი შალის ზიკებით და ჭრელანა ზოლებით მოქარგული სამწყვეტლო. სამწყვეტლო და ზიკი ჯერ ცალკე იკერება და იქარგება, შემდეგ მას ფარაგზე აკერებენ.
ზემთარში სადიაცოზე ტყავს იცვამენ. ეს ტყავის ქურქი ცხვრის ბეწვჩაბრუნებული ტყავისაგან იკერება. ტყავი წელიანია და მოკლე.
ფეხებზე იცვამენ საქალამნე თათს (წინდას) და ნაჭრელ პაჭიჭს, რომელსაც ბოლოზე შემოვლებული აქვს წვრილი გრეხილი შილიფა. წინდაზე ქალამანს იცვამენ, სასტუმროდ კი ამოკერებულ თათს. ხევსურული ამოკერებული თათი მსხვილი ნაქსოვია და ფერადი სახეებით დაშიბული. ამოკერებული თათი ჯერ წყალში ლბება, შემდეგ მას საფარზე გაჭიმავენ და ისე აშრობენ. თათს ძირში ტყავს გამოაკერებენ და წვერს მძივ-ღილებით შეუმკობენ.
ხევსურის ქალები დღეს თმაშეკრეჭილები არიან და სათაურა-ს იხურავენ. ეს ხევსურული ქართულ ჩიხტს ემსგავსება, ის ბამბის ნაჭრისგან იკერება და შემდეგ მატყლით იტენება. სათაურა მრგვალია და მას საკუდურით თავზე მჭიდროდ იდგამენ. სათაურას შუბლი გეომეტრიული სახეებითაა ნაკერი და მძივებით დახიდული. ამ სათაურაზე გათხოვილი ქალები მანდელს იხვევენ.
მაჯაზე ქალები ვერცხლის ზალტეებს იკეთებენ, თითებზე კი ვერცხლის ბეჭდებს. ყურებზე უკეთიათ სამ-სამი ვერცხლის რგოლის საყურე (საყური). რამდენადაც მეტია და დიდია საყურე, მით უფრო მოსწონთ. წინათ ატარებდნენ ვერცხლის დიდ საყურეს, რომელიც კუშტულებითა და ბიბილოებით იყო შემკული.
კაცები იცვამენ პერანგს, რომელიც შავი ტოლისაგან იკერება. პერანგი იკვრის მარჯვნივ და დმისი საბეჭური ერადი სახეებითაა მოქარგული. პერანგს წინ ყელი ამოღებული აქვს, კალთის გვერდები კი ჩაჭრილი. მას სამჴედრო-ს უწოდებენ. პერანგის კალთის ბოლოს და სამხედროს ნაპირს შემოვლებული აქვს დაკბილული ფერადი შალის არშია.
პერანგზე კაცები ჩოჴას იცვამენ. ჩოჴა შავი ან ლურჯი ტოლისაგან იკერება. ჩოჴა გულამოღებულია, რომ პერანგის საბეჭური კარგად გამოჩნდეს. ის წელში გამოყვანილია და უკან ასხმული აქვს ნაკეცი ნაოჭი, რომელსაც აზღოტს უწოდებენ. ჩოჴის ზურგზე და ბეჭებზე გრეხილით შემკული ჯვრებია გამოყვანილი.
ქვეშ იცვამენ ტოლის შარვალს. მოხუცებს აცვიათ ტოტგანიერი მუქასარიანი შარვალი, რომელსაც ტოტებზე შემოკერებული აქვს მძივღილებით შემკული ფერადი შალის ბრტყელი არშია. მუქასარს მოკლე და განიერი ტოტი აქვს და მას ჩაშვებულად ატარებენ. მუქასარს ახალგაზრდები არ იცვამენ და გრძელ და ჩატანებულ შარვალზე ისინი პაჭიჭებს (ბაჭიჭი) იკეთებენ. პაჭიჭები ტოლისაგან იკერება, მისი ორივე მხარე დაჭრელებულია ფერადი სახეებით. პაჭიჭს წვივის თავზე საწვივეთი იკრავენ, რომელიც შემკულია მძივის ქუჩუმით და კვერანებით. ფეხზე აცვიათ წინდა და ყელიანი ქალამანი (ჴულჩა). აგრეთვე იცვამენ დაჭრელებულ და გამოკერებულ თათს. მამაკაცები თავზე იხურავენ თუშურის ფორმის მრგვალ ნაბდის ქუდს. ხევსურული ქუდის საპირე და კუჭი მოქარგულია შავი გრეხილით (ნაჭრის შიბა) და თეთრი მძივებითაა შემკული.
წელზე არტყიათ ქამარ-ხანჯალი; ვისაც მეშუღლე ჰყავს, მას მხარზე ფარ-ხმალი ჰკიდია. ხევსურული ხმლის სამჴარიღლიო შემკულია ყაწიმებით. ხმალი სწორი ფორმისაა, მას ფრანგულს უწოდებენ.
მამაკაცსაც ტალავარს ქალები ყოველწლიურად უკერავენ. ცოლის შერთვამდე ვაჟკაცს ტალავარს დაუმზადებს, დაქორწინების შემდეგ კი ცოლია ვალდებული, ქმარს კარგი ტალავარი ჩააცვას.
ქმარს თუ ცუდი ტალავარი აცვია, ეს ცოლისთვის სირცხვილია; კარგად ნაჭრელი ტალავარი კი მისთვის სახელია და მას თემში აქებენ.
ხევსურული ტალავრის დამზადება მოითხოვს ბევრ მატყლს და მძიმე შრომას, განსაკუთრებით ძნელია მამაკაცის საბეჭურის მოქარგვა, იგი ზოგჯერ თვეობით კეთდება. ამას ხევსურეთში დღეს კარგად გრძნობენ და თვითონვე ცდილობენ ტალავრის შემკულობაში მეტი სისადავე შეიტანონ; ამასთანავე, ბამბის ქსოვილსაც ეტანებიან. განსაკუთრების მამაკაცები უკვე იცვამენ ბამბის შარვალ-ხალათებს და ზოგს მატყლის საცვლებიც კი აცვია. აქაური ახალგაზრდობა თანდათანობით ეჩვევა ფაბრიკულ ტანისამოსს და, ვისაც ის სცმია, უკვე ვერ იცვამს ხევსურულ ტალავარს.
