ხევსურეთის საზოგადოებრიობა წარსულში თემურ წყობილებას რა გასცილებია. ამ თემობრივობის დამახასიათებელ ზოგიერთ მოვლენას დღემდის მოუღწევია.

ხევსურეთში მოსახლეობა გვარებად არის დაყოფილი. თითოეულ გვარს აქ ერთი ხეობა ან სოფელი უჭირავს. ხევსურეთში ყველაზე დიდი და მრავალრიცხოვანი გვარი არაბული და ჯინჭარაულია და ორივე ეს გვარი ითვლება ხევსურეთის ძირეულ და თავდაპირველ მოსახლეობად. ამ ორ გვარს უჭირავს უმთავრესი პირაქეთი ხევსურეთი (არაგვის ხეობა).

ხალხური გადმოცემით არაბულისა და ჯინჭარაულის წინაპარი ფშავეთიდან წარმოსდგება. თქმულების ერთი ვარიანტით ის გადმოსულა შუაფხოდან, მეორე ვარიანტით კი აფშოდან, ის მონადირე ყოფილა, შუაფხოდან ხევსურე თის არაგვის ხეობაში სანადიროდ წამოსულა, აქ გუდანის მახლობლად გარეული თხა მოუკლავს და ნანადირევი შინ მოუტანია.

მამას გაკვირვებია თხის სიმსუქნე და შვილისათვის გამოუკითხავს ნადირობის ადგილი. მამას უთქვამს: ის ადგილი, სადაც ასეთი მსუქანი ნადირია, ნოყიერი და მოსავლიანი იქნებაო, ჩვენი კუთხე კი მწირია და უნაყოფო; ამიტომ წადი, ამ თხის ბუშტი ხორბლით გაავსე და სადაც ნადირი მოგიკლავს, იქ დათესეო. მონადირეც ასე მოქცეულა და გუდანის მახლობლად ეს ხორბალი დაუთესია. ამოსულა მშვენიერი ჯეჯილი; შემოდგომაზე მონადირეს მოუმკია ერთი გუდა ჭირნახული და წაუღია. ამის შემდეგ მამა-შვილნი დარწმუნებულან ადგილის ნაყოფიერებაში, შუაფხოდან აქ გადმოსახლებულან და ადგილსაც გუდანი დარქმევიაო. ამაზეა ნათქვამი:

„ერთმა ვერძისა ქისამა

გუდა შექმნა და გუდანა“-ო.

მონადირეს აქ ორი ვაჟი გასჩენია: არაბა და ჯინჭარა და ამ ორი ძმისაგან ხევსურეთი მოშენებულაო. ეს საყურადღებო თქმულებაა, რომელიც ისტორიული სინამდვილის ამსახველიც უნდა იყოს.

ხევსურეთის მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან არის გამოხიზნული, მცირე ნაწილი კი, განსაკუთრებით არხოტის თემში, უცხო ტომის მთიულებიც არიან გადმოსული და შემოხიზნული.

ხევსურეთში გახიზცვნას ხელს უწყობდა ბატონყმური საქართველოს სოციალ-ეკონომიკური პირობები. მთა საბატონო არ ყოფილა. ის მე ფის განკარგულებაში იყო და ამიტომ მებატონისაგან დევნილი ყმა მთაში იხიზნებოდა, სადაც ადგილი მიუვალი და თავისუფალი იყო. ამას ემატებოდნენ მესისხლეობით დევნილი პირები, რომლებიც კავკასიონის მიუვალ ხევებში იხიზნებოდნენ.

მაგრამ თემი არც ისე ადვილად იღებდა შემოხიზნულს, რომლისთვისაც არსებობდა ადათით გამომუშავებული წესი ჴარით შეყრა. ამ მიზნით ხიზანი თემში სთხოვდა რომელიმე გვარს დაძმობილებას და მფარველობას. შემდეგ ის ხატში საკლავს მიიყვანდა და ძმობაზე დაიფიცებდა, პირობას სდებდა, რომ თემისა და ხატისათვის არ ეღალატნა; ფიცის სიმტკიცის ნიშნად ხატში სამანს (ქვას) ჩასვამდნენ, ხარს დაკლავდნენ და სისხლს ზედ სამანზე დაღვრიდნენ. ამის შემდეგ ხიზანი ითვლებოდა თემის სრულუფლებიან წევრად, ხშირად იგი გვარს იცვლიდა და ატარებდა შეძმობილებულის გვარს.

მაგალითად, ქმოსტელი ბურდულები ახეილის თემთან იყვნენ ხარით შეყრილნი და ერთმანეთს ჭირში თუ ლხინში იცავდნენ. მაგრამ, თუ შემდეგ ძმად შეფიცული ხიზანი ცუდი და მავნე გამოდგებოდა, ხდებოდა ძმობის გაყრა და მას მოიკვეთდნენ: საწყვევარ სამანს ჩასვამდნენ და შემდეგ გაკიცხულს შეეძლო სადაც სურდა, იქ წასულიყო და გვარიც გამოეცვალა.

ხევსურეთის თემებს მუდმივივი შუღლი და მტრობა ჰქონდა მეზობელ მთიელებთან, განსაკუთრებით, ქისტებთან და ფშაველებთან.

ეს შუღლი გამოწვეული იყო თემური წყობილების სოციალ-ეკონომიკური პირობებით და უმთავრეს მიზნად ისახავდა ნადავლის მოპოვებას. გაძლიერებული თემი ცდილობდა მეზობელი თემების დაბეგვრას და თავის გავლენის ქვეშ მოქცევას. ურჩობისათვის თემის შეძლებული ჯგუფები მათ წინააღმდეგ ლაშქრობას აწყობდნენ, არბევდნენ მოსახლეობას. იტაცებდნენ სარჩო-საქონელს და ბრუნდებოდნენ ნადავლით, რომელსაც თემის მესვეურები იყოფდნენ. ერთმანეთის დარბევა მეზობლებს შორის იწვევდა შურისძიების საშინელ გრძნობებს. ამ მიზნით მტერს მარჯვენასაც აჭრიდნენ და თავიანთი ციხის კედლებზე აკრავდნენ.

მტრის მარჯვენა ხელის მოჭრა თემური ადათით ვაჟკაცისათვის სავალდებულო იყო და სახელოვანი გმირი მათი რაოდენობის მიხედვით ფასდებოდა. ვინც ამ ადათს დაარღვევდა, მას ალუდა ქეთელაურის ბედი ეწეოდა (ი. ვაჟა-ფშაველას, ალუდა ქეთელაური). ასეთ პირს თემი ხატში არისხებდა და მოიკვეთდა.

ხევსურეთს მუდმივი შუღლი ჰქონდა უფრო ქისტებთან, რომლებიც მას ჩრდილოეთით საზღვრავდნენ. ქისტები არბევდნენ შატილისა და არხოტის თემებს. ქისტებთან ბრძოლაში პირიქით ხევსურეთში განთქმულია ალუდური გაბუური, ჴირჩლა ნისლაურისძე, აბა ჩალხურისშვილი, უშიშა ოჩიაური და სხვა. ქისტი და ხევსური ერთმანეთს სისხლისა და ნაძარცვს არ შეარჩენენ, ამიტომ მათ შორის შუღლი და მტრობა თაობით გრძელდება. 1924 წელს არხოტელებმა ქისტებს ცხვარ-საქონელი წაართვეს. ქისტებმა მოითხოვეს საქონლის დაბრუნება, მაგრამ არხოტელებმა შარი მოსდეს და არ მისცეს. მაშინ იმავე წლის სექტემბერში ქისტები გადმოსულან არხოტში, აუფორიაქებიათ მოსახლეობა და თავიანთ საქონელთან ერთად არხოტელების ცხვარ-ძროხაც გაურეკიათ. ბოლოს ამ საქმეში ხელისუფლება ჩარეულა და ქისტებს ხევსური ტყვეები და მათი საქონელი დაუბრუნებიათ.

ფიზიკურად ხევსური ჯანსაღია და მაგარი. ამასთანავე ის ამტანია და გამრჯე. ხევსური საშუალო ტანისაა, მხარბეჭიანი და კუნთებმაგარი. სახით შავგვრემანია და პირმგვალი. ცხვირი ხევსურს სწორი მოყვანილობისა აქვს, თვალები დიდი და შავი. ქცევაში დინჯია, მოქმედებაში კი მარდი. გულადობა და გამბედაობა ხევსურს არ აკლია და თავისი პიროვნების დასაცავად თავგანწირვამდის მიდის. გულზვიადი და თავმოყვარე ხევსური ზნეობრივ შეურაცხყოფასა და ფიზიკურ სიმახინჯეს ვერ იტანს და თვითმკვლელობასაც სჩადის. უცხოსთან ხევსური ამაყია, მას ხევსურობით თავი მოაქვს, უცხოური არ მოსწონს და მას არც ბაძავს. ამასთანავე ხევსური ფრთხილია და იჭვიანი. ის ადამიანს ძნელად თუ დაენდობა, მაგრამ დანდობილს ხევსური სამარემდის ჩაჰყვება და არ უღალატებს.

ხევსური ქალი ტანით ჯმუხია და ქცევით დინჯი, მას ქალური სინაზე აკლია და მამაკაცური იერი გადაჰკრავს. ხევსურ ქალსაც ახასიათებს სიმარდე და გულადობა, მაგრამ შრომისა და მძიმე სოციალური პირობების გამო ხევსურ ქალს სევდიანი და მოღუშული გამომეტყველება აქვს. მრუშობა და გარყვნილება ხევსურს ეჯავრება და მას აქ ადგილი არა აქვს.

რაც შეეხება ქურდობას, ხევსურეთში ეს საძრახისი საქმეა, მაგრამ ქურდობის შემთხვევას, როგორც ყველგან, აქაც ადგილი აქვს, მხოლოდ ხევსური ხევსურს იშვიათად თუ რამეს მოჰპარავს, უცხოს კი არ დაერიდება და, თუ მოხერხებული დრო იხელთა, რამეს მოჰპარავს ან წაარმთევს.

კვება. ხევსურეთში კვება ცუდია, საჭმელსაც უსუფთაოდ და ცუდად ამზადებენ. ხევსურები დღეში სამჯერ ჭამენ: დილას (სადილი), შუადღისას (სამხარი) და საღამოს ვახშამი. პურს ჭამენ ტაბლაზე, რომელიც ხის დაბალი და მოკლე სუფრაა და ამ ტაბლაზე დიასახლისი ყველას თავის კერძს ჩამოურიგებს. პურის ჭამის დროს ქალები და კაცები ცალკე სხდებიან და თავიანთი ცალკე სუფრა უდგიათ.

პურს ხევსურეთში ქვის ღუმელში აცხობენ. ღუმელი მიშენებულია სახლის სარკმელთან. ის სიპი ქვისაგან არის ნაგები და შუაში დატანებული ქავს ბრტყელი და თხელი სიპი ქვა. ღუმელს ქვეშ ცეცხლს უნთებენ, სიპი ხურდება და მასზე პურის ცომს აწყობენ.

რძის ნაწარმებიდან ჭამენ ერბოსა და ნაღებმოხდილ ყველს, აგრეთვე კალტს, კარაქს და ნაღებს არ ჭამენ. რძესაც ზოგი არ სვამს.

ჭამენ კარაქის-ძირს, რომელსაც სიმინდის ფქვილს მოაყრიან და კოვზით ჭამენ.

ხორცეულიდან ჭამენ ხარისა, ძროხისა და ცხვრის ხორცს. ხორცს უფრო მოხარშულსა და მშრალს ჭამენ, წვნიანებიდან ყაურმას აკეთებენ. ნანადირვებიდან ჭამენ უფრო ჯიხვის ხორცს. ჯიხვი ხევსურეთში ბევრია, განსაკუთრებით არხოტისა და შატილის მთებში. ჯიხვზე ნადირობაში ხევსურები დახელოვნებულები არიან და ბლომადაც ხოცავენ. ჯიხვის ტყავს ქურქად იყენებენ და ყიდიან. ჯიხვის ტყავი აქ ერთ ლიტრა ერბოდა იყიდება. ღორსა და კურდღელს ხევსური არა ჭამს, ხატი გვიგრძალავსო, ზოგან ქათამსა და მის კვერცხს არ ჭამენ,—ხატისა გვეშინიაო. თევზს კი ჭამენ. ხორცს ხევსურები ახმობენ და ისე ინახავენ.

ბოსტნეული და ხილი აქ არ გვარობს და ხევსურები ტყისა და მინდვრის ხილით იკვებებიან. მხოლოდ ბარისახოს თემში გვხვდება ზოგი ბოსტნეული და ხილი. ამ ბოლო ხანებში აქ კარტოფილიც ითესება და ხევსურები კარტოხას ჭამენ.

სასმელი ხვესურეთში ძლიერ უყკვართ და დღესასწაულებში და მიცვალებულის რიგის სუფრა უსასმელოდ არ გაიშლება. სასმელს თვითონვე ამზადებენ—არაყსა და ლუდს.

არაყს ხდიან ქერისას, სვილისას და ქერ-სვილისას, აგრეთვე ზოგჯერ დიდგულასა და ანწლისაგანაც. ხევსურები სვილისა და ანწლის არაყს უფრო ამჯობინებენ, რადგანაც მას მეტი ძალა აქვს და სასმელადაც უკეთესიაო.

ლუდი ხევსურეთში საპატიო სასმელია. ლუდი ქერისა და სვილისაგან იხარშება. ღირსებით აქ სვილის ლუდს ამჯობინებენ. სალუდე ჭირნახულს ჯერ ფორად აქცევენ და შემდეგ მას დაფქვავენ. ფქვილს წყალში ჩაყრიან და ადუღებენ. როცა ის დაიდუღებს, გასაწურავად ტომრებში ჩაასხამენ, თავებს ჭუჭკით მოუკრავენ და მას ორკაპიან „კედნით“ (ჯოხი) მოუჭერენ პარკიდან ლუდის წვენი ქვაბში იწურება. ტომარაში რჩება მხოლოდ ქატო, რომელსაც საქონელს აჭმევენ.

გამონაწურ ლუდის ტკბილს ისევ ქვაბში ჩაასხამენ, სვეს (ბალახია) ჩაატანენ და ადუღებენ. როცა ტკბილ დაიდუღებს, მას ხელმეორედ კარგად გასწურავენ, ლუდს შეანელებენ, შემდეგ კოდში ჩააყენებენ და ჭიჭს მისცემენ. ჭიჭი ლუდის წვენს ოთხ დღეში დაამაჭრებს და მეხუთე დღეს მშუშხავ ლუდს მირთმევენ. ხევსურები ლუდს კარგად აკეთებენ და ბევრსაც სვამენ.